Gıda Güvenliği: Sağlıklı Bir Gelecek İçin Küresel Öncelik

Gıda güvenliği, beslenme ve gıda güvencesi ile doğrudan bağlantılıdır. Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) verilerine göre her yıl yaklaşık 600 milyon kişi (dünya nüfusunun onda biri) kontamine gıdalar nedeniyle hastalanmakta ve 420 bin kişi hayatını kaybetmektedir. Bu durum yalnızca sağlık alanında değil, aynı zamanda ekonomik, sosyal ve ticari düzeyde de ciddi sonuçlar doğurmaktadır.

Bu makalede, gıda güvenliğinin neden kritik bir halk sağlığı önceliği olduğunu, başlıca gıda kaynaklı hastalıkları ve alınması gereken önlemleri inceleyeceğiz.

Güvenli ve besleyici gıdaya erişim, yaşamın sürdürülebilmesi ve toplum sağlığının korunması için temel unsurdur. DSÖ’ye göre, zararlı bakteri, virüs, parazit veya kimyasal madde içeren güvensiz gıdalar 200’den fazla hastalığa yol açabilmektedir. Bunlar arasında basit gastroenteritten kansere kadar uzanan geniş bir yelpaze bulunur.

Ayrıca, gıda güvenliği eksikliği özellikle bebekler, küçük çocuklar, yaşlılar ve bağışıklık sistemi zayıf bireylerde daha ciddi sonuçlar doğurur.

Bakteriler

• Salmonella, Campylobacter ve E. coli (enterohemorajik türleri) her yıl milyonlarca kişiyi etkileyen en yaygın bakterilerdendir.
• Listeria monocytogenes, hamile kadınlarda düşük riskine veya yenidoğanlarda ölümcül enfeksiyonlara yol açabilir.
• Vibrio cholerae (kolera etkeni), kontamine su ve yiyeceklerle bulaşarak şiddetli ishale ve hızlı sıvı kaybına neden olabilir.

DSÖ’ye göre antibiyotiklerin aşırı veya yanlış kullanımı, bu bakterilere karşı antimikrobiyal direnç gelişmesine yol açmakta ve tedavi seçeneklerini kısıtlamaktadır.

Virüsler

• Norovirüs, dünya çapında gıda kaynaklı enfeksiyonların önde gelen nedenlerinden biridir.
• Hepatit A virüsü, çiğ veya az pişmiş deniz ürünleri ve kontamine sebze-meyveler aracılığıyla bulaşabilir.

Parazitler

• Balık kaynaklı trematodlar, yalnızca gıda yoluyla bulaşan parazitlerdir.
• Şerit türleri (Taenia spp.) veya Echinococcus spp., gıda ya da hayvanlarla temas yoluyla insanlara geçebilir.
• Ascaris, Giardia, Cryptosporidium gibi parazitler, su ve toprak yoluyla sebze-meyveleri kontamine edebilir.

Prionlar

• Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE), yani “deli dana hastalığı”, prionların neden olduğu en bilinen hayvan kaynaklı hastalıklardan biridir. İnsanlarda vCJD (variant Creutzfeldt-Jakob disease) ile ilişkilendirilmiştir.

Kimyasal Tehlikeler

• Mikotoksinler (ör. aflatoksin, okratoksin), küflenmiş tahıllarda görülebilir ve uzun süreli maruziyet bağışıklık ve gelişim üzerinde olumsuz etkilere yol açabilir.
• Kalıcı organik kirleticiler (ör. dioksinler, PCB’ler) endüstriyel atıklarla çevreye yayılır ve besin zincirinde birikebilir.
• Ağır metaller (ör. kurşun, kadmiyum, cıva) sinir sistemi ve böbrekler üzerinde toksik etki gösterebilir.

• 2015 DSÖ raporuna göre, 31 farklı gıda kaynaklı etkenin küresel düzeyde yılda 600 milyon vaka ve 420 bin kişinin ölüme yol açabileceği tahmin edilmektedir.
• 2019 Dünya Bankası raporu, düşük ve orta gelirli ülkelerde gıda kaynaklı hastalıkların yıllık üretkenlik kaybının 95,2 milyar ABD doları, sağlık harcamalarının ise 15 milyar ABD doları olduğunu ortaya koymuştur.

Bu kayıplar, yalnızca sağlık sistemlerini zorlamakla kalmaz; aynı zamanda turizm, ticaret ve ulusal ekonomiler üzerinde de olumsuz etki yaratır.

DSÖ’ye göre, iklim değişikliği gıda güvenliğini tehdit eden yeni riskler doğurmaktadır:

• Sıcaklık artışı ve yağış rejimlerindeki değişiklikler, bakterilerin ve toksinlerin yayılımını kolaylaştırır.
• Aşırı hava olayları, gıda tedarik zincirini aksatabilir.
• Küreselleşen gıda ticareti, yerel bir kontaminasyonun uluslararası kriz haline gelmesine yol açabilir.

Gıda güvenliği, yalnızca devletlerin değil, üreticilerden tüketicilere kadar herkesin sorumluluğudur. DSÖ’nun “Gıdada Güvenliğin Beş Anahtarı” yaklaşımı, günlük hayatta uygulanabilecek temel ilkeleri ortaya koymaktadır:

1. Temizlik
2. Çiğ ve pişmiş gıdaları ayırmak
3. Gıdaları iyi pişirmek
4. Güvenli sıcaklıkta saklamak
5. Güvenli su ve hammaddeleri kullanmak

Bu adımlar, hem ev mutfaklarında hem de endüstriyel gıda üretiminde gıda güvenliğinin sağlanmasına katkı sağlar.

DSÖ, üye ülkeleri desteklemek için şu faaliyetleri yürütmektedir:

• Gıda Güvenliği Küresel Stratejisi (2022–2030) çerçevesinde ulusal gıda kontrol sistemlerini güçlendirmek.
• Codex Alimentarius aracılığıyla uluslararası gıda standartlarını geliştirmek.
• FAO/DSÖ değerlendirme araçları ile ülkelerin gıda kontrol performanslarını ölçmek.
• INFOSAN ağı üzerinden gıda güvenliği acil durumlarına hızlı yanıt vermek.
• Yeni gıda teknolojilerini (biyoteknoloji, nanoteknoloji vb.) güvenlik açısından değerlendirmek.
• Hastalık gözetimi ve genom dizileme yöntemleriyle küresel izleme sistemlerini geliştirmek.

DSÖ, FAO, WOAH ve UNEP ile birlikte “Tek Sağlık” (One Health) yaklaşımı doğrultusunda insan, hayvan, bitki ve çevre sağlığını bir bütün olarak ele almaktadır.

Gıda güvenliği, yalnızca bireysel bir sağlık konusu değil, aynı zamanda küresel ekonomi, sürdürülebilir kalkınma ve toplum refahı açısından da stratejik öneme sahiptir. DSÖ ve uluslararası kuruluşların vurguladığı gibi, “çiftlikten sofraya” her adımda güvenlik önlemlerinin alınması, gıda kaynaklı hastalıkların yükünü azaltmanın en etkili yoludur.