Hiçbirini sadece dış görünüşüne veya tek bir özelliğine bakarak değerlendirdiğiniz oldu mu? Mesela şık giyimli birini gördüğünüzde onun başarılı bir iş insanı olduğunu düşündünüz mü? Ya da güler yüzlü birinin aynı zamanda nazik ve yardımsever olduğuna karar verdiniz mi? Cevabınız “Evet” ise aslında bu durum, beynimizin hızlı kararlar vermek için geliştirdiği bir genelleme yöntemi diyebileceğimiz halo etkisinden kaynaklı.

Peki, halo etkisi nasıl oluşur ve hayatımızı hangi noktalarda etkiler? O halde gelin, tüm detaylarıyla halo etkisi kavramını incelemeye başlayalım.

Halo etkisi, diğer bir adıyla hale etkisi, bir kişinin tek bir özelliği üzerinden genel bir olumlu yargıya varılmasını ifade eden psikolojik bir kavram. Bu kavram, ilk olarak 1920 yılında psikolog Edward Thorndike’ın askerler üzerinde yaptığı bir deneyle ortaya çıkıyor. Thorndike, yaptığı bu deneyde tek bir olumlu özelliğin diğer özelliklerin algılanmasını da olumlu yönde etkilediğini fark ederek halo etkisinin temelini atıyor.

Psikolog Edward Thorndike tarafından yapılan deneyde, komutanlardan askerlerin zeka, fiziksel görünüm ve liderlik gibi çeşitli özelliklerini değerlendirilmesi isteniyor. Bu değerlendirme sonucunda ise bir askerin bir özelliği yüksek puan alıyorsa diğer özelliklerinin de otomatik olarak yüksek değerlendirildiği görülüyor. Buna göre de bir kişinin belirgin bir olumlu özelliği, onun tüm diğer yönleri hakkında bir algı yarattığını söylemek mümkün. İşte, bu tek bir özellikten kişi hakkında genel bir olumlu bir yargıya varma haline de halo etkisi deniyor.

Kısacası halo etkisi bir kişinin tek bir güçlü yönünün, onun genel olarak olumlu algılanmasına neden olabileceğini ifade eder. Bu durum, insan ilişkilerinden iş yaşamına kadar birçok alanda etkili olabilir.

Peki, bir kişi hakkındaki genel izlenimlerimize yansıyan halo etkisi neden oluşuyor? Aslında halo etkisini beynimizin hızlı kararlar alabilmek için kullandığı bir tür kısayol olarak düşünebiliriz. Çünkü zihnimiz, genellikle bir kişinin veya durumun tek bir özelliğini temel alarak genellemelere ulaşma eğilimindedir. Örneğin takım elbise giyen birini gördüğümüzde onun bir iş insanı ve hatta işinde başarılı biri olduğu sonucuna varabiliriz. Bu otomatik yargının nedenlerini anlamak için zihnin işleyişine göz atmak gerekir.

Psikolog Daniel Kahneman’ın Hızlı ve Yavaş Düşünme kitabında anlattığı gibi zihnimiz, iki farklı sistemle çalışır. Sistem-1, çevremizde gördüğümüz şeylere hızlı ve otomatik bir şekilde tepki veren mekanizmadır. Öte yandan Sistem-2 ise bu ilk tepkiyi analiz eden ve detaylı düşünme sürecini başlatan daha yavaş bir sistemdir. Bu iki sistem arasındaki bağlantı ise Sistem-1’de ortaya çıkan ani bir duygu veya yargının Sistem-2’nin kararlarını doğrudan etkileyebilmesi. Yani ilk izlenimlerimiz, aynı zamanda daha derin analizlerin sonuçlarına da yön verebilir ve bu durum da aslında halo etkisinin ortaya çıkmasına neden olur.

Bu zihinsel süreç, halo etkisinin günlük yaşamımızdaki yaygınlığını da görmemize imkan tanıyor. Çünkü yeni biriyle tanışırken, iş görüşmelerinde veya alışveriş yaparken, kısacası hayatın her alanında tek bir özellikten yola çıkarak genel yargılara varabiliriz. Ancak unutmayın ki bu durum, yanlış çıkarımlar yapmamıza ve hatalı kararlar almamıza yol açabilir. Çünkü halo etkisi, hızlı kararlar alabilmek adına başvurduğumuz bir genelleme mekanizması olarak her zaman doğru sonuçlar vermeyebilir.

Örneğin yapılan bir araştırmada çekici olarak nitelendirilen insanların daha kendine güvenen, duygusal olarak istikrarlı, zeki, sorumluluk sahibi, sosyal ve güvenilir olarak derecelendiği belirtiliyor. Ancak diğer bir açıdan da çekici insanlar, kibirli ve çekiciliklerini başkalarını manipüle etmek için kullanma olasılığı yüksek olarak da değerlendiriliyor.

Halo etkisinin etkilerini, okuldaki ve iş yerindeki etkileşimlerden pazarlama kampanyalarına verilen tepkilere kadar hayatımızın her alanında görebiliriz. Örneğin iş mülakatlarında kişinin olumlu bir özelliği, diğer özelliklerinin de olumlu değerlendirilmesini sağlayarak başarılı olmasını sağlayabilir. Bunun yanı sıra ürünlere yüklenen olumlu algı, onların eksik yanlarını görmezden gelmeye sebep olabilir.

Ancak halo etkisi, karar alma ve değerlendirmeyi etkilediği noktada insanların veya ürünlerin özellikleri hakkında eleştirel düşünme yeteneğini engelleyebiliriz. Bunun sonucunda da hem insanlardaki hem de ürünlerdeki belirli bariz kusurları göz ardı edebilir veya dikkate almayabiliriz.

Yine de halo etkisini tamamen olumsuz bir fenomen olarak görmek doğru olmayabilir. Bu etki, aslında beynimizin deneyimlerimizden yola çıkarak hızlı bir yol haritası çizme çabasıdır. Önemli olan, bu haritanın bizi yanıltabileceğini bilmek ve genellemeler yaparken detaylara daha fazla dikkat etmektir. Düşünce biçimimizi geliştirmek ve daha sağlıklı kararlar almak için bu etkiden nasıl etkilendiğimizi anlamak kritik bir adımdır.

Tabii ki düşünce sistemimizdeki bu genelleme yapma durumu, sadece olumlu özellikler ile sınırlı değil. Olumsuz özellikler de kişinin diğer özelliklerinin de olumsuz algılanmasına neden olabilir. Buna da ters halo olarak da bilinen boynuz etkisi denir.

Adından da anlaşılacağı gibi ters halo etkisi, bir kişinin bir başkasını yalnızca bilinen bir özelliğe dayanarak olumsuz yargılaması durumunda ortaya çıkar. Bu tek özellik, ters halo etkisini yaşayan bir kişi için diğer özellikleri de etkileyebilir. Örneğin bir kişi, çekici bulduğu birini güvenilir düşünebildiği gibi çekici bulmadığı birinin de aynı zamanda kaba olduğunu varsayabilir.

Kısacası bu etki hayatımızda atacağımız adımlar için hem bir fırsat hem de bir engel olabilir.
Çünkü bu etkinin olumluyu daha olumlu hale getirme, diğer bir açıdan ise olumsuz daha olumsuz gösterme durumu, özellikle iş veya eğitim hayatında gerçek yeteneklerin göz ardı edilmesine neden olabilir.

Ancak unutmayın ki halo etkisi, zihnin işleyişinin ortaya çıkardığı bir etki olsa da düşünce tarzınızı değiştirmek sizin elinizde. Kişileri veya ürünleri değerlendirme sürecini yavaşlatıp sadece ilk izlenime bağlı olarak değerlendirme yapmamak, halo etkisinden kaynaklı verilebilecek yanlış kararların önüne geçebilir ve hatalardan dolayı yaşayacağınız stresi minimum seviyeye düşürebilirsiniz.

Tabii ki günlük hayatımızda maruz kaldığımız pek çok faktör, düşünce tarızımızı etkiliyor. Bu faktörlerden biri de sosyal medya. Sosyal medyanın yarattığı görsel dünya, kişiler hakkında genel yargılara varmamıza sebep olurken aynı zamanda hafıza kapasitemiz üzerinde de etkisi mevcut. Dijitalleşmenin hafızamıza etkisi olarak bilinen dijital amnezi hakkında da bilgi almak isterseniz “Dijital Amnezi: Unutkanlığın Sebebi İnternet Olabilir mi?” yazımızı okuyabilirsiniz.

*Burada yer alan bilgiler bir sağlık profesyoneline danışmanın yerine geçemez. Sağlığınız için lütfen doktorunuza ve/veya eczacınıza danışınız.