Günlük hayatımızda öğrendiğimiz bilgiler, yaşadığımız deneyimler ve karşılaştığımız durumlar zihnimizde bir şekilde yer bulur. Tanıdık bir yüzü hatırlamak, bir telefon numarasını ezbere bilmek ya da çocukken öğrendiğimiz bisiklete binme becerisini hiç unutmamak, bellek sayesinde gerçekleşir. Hafızamız bizi biz yapan şeydir. Günlük hayatımızda işlerimizi görmememizi, refahımız için hayati önem taşıyan ilişkiler kurmamızı ve geçmişimizden önemli olayları hatırlamamızı sağlar. Ayrıca sadece geçmiş deneyimlerimizi hatırlamakla kalmaz aynı zamanda öğrenme sürecimizin temelini oluşturur.

Belleğin işleyişi ve bu süreçteki farklı bellek türleri, öğrenme ve hatırlama becerilerimizi etkileyen önemli faktörlerdir. Belleği daha iyi anlamak, hatırlama tekniklerini geliştirmeye ve öğrenme süreçlerini daha verimli hale getirmeye yardımcı olabilir.

Peki, “bellek tam olarak nedir?” gelin birlikte bu konuyu inceleyelim.

Bellek, insanların ihtiyaç duyduğunda bilgiyi kodlama, depolama ve geri çağırma yeteneği olarak tanımlanır. Bu yönüyle belleğin, bireyin çevresiyle olan ilişkisini sürdürebilmesi ve yaşamına anlam katabilmesi açısından hayati bir öneme sahip olduğunu söyleyebiliriz.

İnsan hayatında öğrenme ve hatırlama süreçlerinin merkezinde yer alan bellek, bireyin kimlik oluşumundan günlük yaşam aktivitelerine kadar birçok önemli işlevi üstlenir. Psikoloji ve nörobilim gibi çeşitli disiplinlerde yapılan araştırmalar ise belleğin sadece bilgiyi saklamakla kalmayıp, onu işleme ve kullanma gibi aktif süreçleri de içerdiğini gösterir.

Şimdi de belleğin temel işlevlerine göz atalım. 

Belleğin ya da hafızanın temel işlevleri kodlama, depolama ve geri çağırma yeteneği üzerine şekillenir. Bellek temel işlevlerini yerine getirdiği takdirde kalıcı bir hafıza oluşur. Tabii bu uzun süreli ya da kısa süreli olarak kendini gösterebilir. Her bireyde var olan bu temel sürecin detaylarını şöyle sıralayabiliriz.

Kodlama: Bilgilerin beyin tarafından alınması ve anlamlandırılması sürecidir. “Hafızaya kaydetme” olarak da tanımlayabiliriz.

Depolama: Bilgilerin zihin içerisinde kullanım için saklanması anlamına gelir. Kısa veya uzun süreli olarak burada depolama yapılır. 

Geri Çağırma: Depolanmış bilginin ihtiyaç duyulduğunda hatırlanması sürecidir. Bu işlev, bilgiye yönelik ihtiyaç olduğunda o bilginin aktif hale getirilmesini sağlar. Örneğin, bir sınavda bir sorunun yanıtını hatırlamak geri getirme süreciyle ilgilidir.

Şimdi gelin hafıza çeşitlerine bakalım.

Yapılan araştırmalarda birkaç farklı bellek modeli önerilmiş olsa da, belleğin temel yapısını ve işlevini açıklamak için genellikle Atkinson Shiffrin modeli kullanılır. İlk olarak 1968'de Richard Atkinson ve Richard Shiffrin tarafından önerilen bu model, üç ayrı bellek aşamasını veya türünü ana hatlarıyla belirtir. 

Bellek çeşitleri Atkinson Shiffrin’in modeline göre duyusal bellek, kısa süreli bellek, uzun süreli bellek olarak sınıflandırılır. Atkinson-Shiffrin hafıza modeli modelinin tamamlanmış bir teori olarak değil, “belirli modellerin formüle edilebileceği genel bir çerçeve” olarak sunar. 

Şimdi gelin bu hafıza modeline göre olan bellek çeşitlerini detaylarıyla inceleyelim. 

Duyusal Bellek

Duyusal bellek, deneyimlediğiniz kısa süreli anı ya da deneyimi kodlayıp işlemenize olanak tanır. Duyusal hafıza, çevrenizdeki dünyanın hızlı bir "anlık kaydını" oluşturarak, kısa süreliğine dikkatinizi önemli ayrıntılara yoğunlaştırmanıza yardımcı olur. Yani otomatik gerçekleşen bu sürecin süresi ve kapasitesi sınırlıdır. Kapasite sınırlı olduğu için bilginin bir kısmı belleğe kaydolur, kalan kısmı ise kaybolur. 

İki tür duyusal bellek bulunur. 

İkonik Bellek: Görsel bilgileri geçici olarak depolayan bir tür duyusal bellek olarak tanımlanır. Araştırmacı Averbach ve Coriell ile Sperling sayesinde, görsel bilgilerin kısa süreli saklanma süreci daha iyi anlaşılmış. Bu çalışmalar sayesinde beynin geçici olarak görsel bilgileri saklama yeteneğini tanımlamış ve bu kalıcılık biçimi için "ikonik bellek" terimi kullanılmaya başlanmış.

Ekoik Bellek: İşitsel bilgileri geçici olarak depolayan bir tür duyusal bellek olarak tanımlanır. Bir kişinin söylediği cümlenin, konuşma bittikten birkaç saniye sonra zihnimizde kalması, aynı şekilde ilk kez dinlediğimiz müziğin kısa süreli olarak aklımızda dolaşmasını buna örnek olarak gösterebiliriz. 

Duyusal belleğin işlevi, bilginin çok kısa bir süre boyunca saklanarak zihinsel işleme sürecine hazırlanmasıdır. Bu aşama, bilgiyi kısa süreli belleğe aktarma sürecinin ilk adımıdır. 

Şimdi kısa süreli belleğe göz atalım. 

Kısa Süreli Bellek 

Kısa süreli belleğin kapasitesi sınırlıdır ve dikkat gerektirir. Eğer dikkat başka bir yere kayarsa kısa süreli hafızadan bilgiler hızla kaybolabilir. Bu yüzden de kısa süreli belleğin etkin kullanılması dikkatin kontrol edilmesi ve bilgilerin tekrar edilmesine bağlıdır. 

Uzun Süreli Bellek

Uzun süreli hafıza, bilgilerin daha kalıcı olarak saklandığı ve gerektiğinde geri çağrılabildiği bir bellek türüdür. Anılarımızın büyük çoğunluğunu uzun süreli hafızamızda saklarız. Bu bellek türü sınırsız bir kapasiteye sahiptir ve bilgiler yıllar hatta bir ömür boyu saklanabilir. 

Uzun süreli bellek, yürümek, konuşmak, bisiklete binmek ve günlük aktivitelerde bulunmak gibi şeyleri yapabilmenin yanı sıra önemli tarihleri ve bilgileri akılda tutmayı sağlar.

Uzun süreli bellek iki ana türe ayrılır.

Açık Bellek: Açık bellek, belirli olaylar veya bilgilerle ilgili bilinçli hatırlamalara dayanır. Bu bellek türü, epizodik bellek (kişisel yaşantılar ve olaylar) ve semantik bellek (genel bilgi ve gerçekler) olarak iki alt türe ayrılır. 

Epizodik Bellek: Hayatın belli bir bölümünde olan olayları anımsamak, nerede ve ne zaman gerçekleştiği gibi detaylarla birlikte anıları hatırlamak epizodik bellekle ilgilidir. Okula başlanılan ilk günü hatırlamak epizodik bellek anılarına örnek verilebilir. 

Semantik Bellek: Semantik hafıza ise öğrenilen bilgilerin hatırlanmasıdır. Deneyimden bağımsız olarak bilgi odaklı bir hatırlama şeklidir. Coğrafya bilgileri, kelimelerin anlamları gibi bilgiler semantik bellekle ilgilidir.

Örtük Bellek: Örtük bellek ise bilinçli hatırlama gerektirmeyen beceri ve alışkanlıkları içerir. Örneğin, bisiklete binmek veya klavye kullanmak gibi otomatik hale gelmiş motor beceriler örtük belleğin bir parçasıdır. Bu bellek türü, günlük yaşam aktivitelerinin çoğunu kolaylaştırır ve genellikle pratik ve tekrarlama yoluyla gelişir. Yıllar önce kullandığınız bisikleti denedikten sonra tekrar kullanabilmeniz örtük bellekle ilgilidir. 

Bu bellek türlerinin haricinde Galanter ve Pribram tarafından terimi üretilen Baddeley ve Hitch tarafından 1974 yılında modeli geliştirilen “Çalışma Belleği”, kısa süreli belleği çok bileşenli bir sistem olarak tanımlar. Çalışma belleği kısa süreli belleği ve kısa süreli belleğin kullanımına yardımcı olan diğer işleme mekanizmalarını içerir.

Kısaca; uzun süreli bellek, bilgi depolama ve hatırlamada temel bir rol oynar. Açık bellek, kişisel anıları ve genel bilgileri hatırlamamızı sağlarken, örtük bellek otomatik becerilerimizi yönetir. Belleğin farklı işlevlerini anlamak ise unutkanlıkla başa çıkmada ve zihinsel performansı geliştirmede önemli bir adımdır. Bellek ve unutkanlıkla ilgili daha fazla bilgi edinmek isterseniz, "Unutkanlık ve Hafıza Hakkında Bilgiler" yazımızı okuyabilirsiniz.

*Burada yer alan bilgiler bir sağlık profesyoneline danışmanın yerine geçemez. Sağlığınız için lütfen doktorunuza ve/veya eczacınıza danışınız