Obezite ve Fazla Kilo: Küresel Görünüm, Riskler ve Çözümler

Fazla kilo, vücutta aşırı yağ birikimi durumudur. Obezite, sağlık üzerinde olumsuz etkiler yapabilen aşırı yağ birikimi ile tanımlanan kronik ve karmaşık bir hastalıktır. Obezite; tip 2 diyabet ve kalp hastalığı riskini artırabilir, kemik sağlığını ve üreme sağlığını etkileyebilir, bazı kanserlerin riskini yükseltebilir. Ayrıca uyku ve hareket gibi günlük yaşam kalitesini de etkiler.

Fazla kilo ve obezite tanısı; kişinin kilo ve boyunun ölçülmesi ve vücut kitle indeksinin (VKİ/BMI) hesaplanmasıyla konur: kilo (kg) / boy² (m²). VKİ, yağlanmayı dolaylı gösteren bir ölçüttür; bel çevresi gibi ek ölçümler tanıya yardımcı olabilir. Bebek, çocuk ve ergenlerde obezitenin VKİ sınıflamaları yaş ve cinsiyete göre değişir.

Yetişkinler

Dünya Sağlık Örgütü’ne göre yetişkinlerde:

• Fazla kilo: VKİ ≥ 25
• Obezite: VKİ ≥ 30

5 yaş altı çocuklar

• Fazla kilo: Boya göre ağırlığın, DSÖ Çocuk Büyüme Standartları ortalamasının +2 SD üzerinde olması
• Obezite: Boya göre ağırlığın aynı ortalamanın +3 SD üzerinde olması

(Grafik ve tablolar: 5 yaş altı çocuklar için DSÖ büyüme standartları)

5–19 yaş arası çocuk ve ergenler

• Fazla kilo: Yaşa göre VKİ’nin, DSÖ Büyüme Referansı ortalamasının +1 SD üzerinde olması
• Obezite: Yaşa göre VKİ’nin aynı ortalamanın +2 SD üzerinde olması

• 2022’de 18+ yaş 2,5 milyar yetişkin fazla kiloluydu; bunların 890 milyondan fazlası obezdi. Bu, 18+ yetişkinlerin %43’ünün (erkeklerde %43, kadınlarda %44) fazla kilolu olduğu anlamına gelir. 1990’da bu oran %25’ti. Bölgelere göre fazla kilo yaygınlığı %31 (DSÖ Güneydoğu Asya ve Afrika bölgeleri) ile %67 (Amerika bölgesi) arasında değişti.
• 2022’de dünya genelinde 18+ yetişkinlerin %16’sı obezdi. 1990–2022 arasında obezite yaygınlığı iki katından fazla arttı.
• 2024’te 5 yaş altı 35 milyon çocuğun fazla kilolu olduğu tahmin ediliyor. Bir zamanlar yüksek gelirli ülkelerin sorunu sayılan fazla kilo, düşük ve orta gelirli ülkelerde de artıyor. Afrika’da 5 yaş altı fazla kilolu çocuk sayısı 2000’den bu yana %12,1 arttı. 2024’te fazla kilolu/obez 5 yaş altı çocukların neredeyse yarısı Asya’da yaşıyordu.
• 2022’de 5–19 yaş arası 390 milyonun üzerinde çocuk ve ergen fazla kiloluydu. Bu yaş grubunda fazla kilo (obezite dâhil) 1990’da %8 iken 2022’de %20’ye çıktı. Artış kız ve erkeklerde benzer: 2022’de kızların %19’u, erkeklerin %21’i fazla kiloluydu.
• 1990’da %2 olan (31 milyon) 5–19 yaş obezite oranı, 2022’de %8’e (160 milyon) yükseldi.

Fazla kilo ve obezite, alınan enerji (beslenme) ile harcanan enerji (fiziksel aktivite) arasındaki dengesizlikten kaynaklanır.

Çoğu durumda obezite; obeziteyi teşvik eden çevre, psiko-sosyal etkenler ve genetik farklılıkların birleşiminden ortaya çıkar. Daha küçük bir grupta ilaç kullanımı, hastalıklar, hareketsizlik, tıbbi işlemler, tek gen hastalıkları/sendromlar gibi tek büyük nedenler saptanabilir.

Obeziteyi artıran çevresel koşullar arasında; uygun fiyatlı, sağlıklı ve sürdürülebilir gıdaya erişimi sınırlayan yapısal faktörler, herkes için günlük hayata güvenli ve kolay hareketliliğin eklenememesi, yetersiz yasal/düzenleyici ortam sayılabilir.

Fazla kilo ve obezitenin sağlık riskleri giderek daha iyi belgelenmekte ve anlaşılmaktadır.

2021’de, idealin üzerindeki VKİ; kardiyovasküler hastalıklar, diyabet, kanserler, nörolojik bozukluklar, kronik solunum ve sindirim hastalıkları gibi bulaşıcı olmayan hastalıklardan (BOH/NCD) yaklaşık 3,7 milyon ölüme yol açtı ^(1).

Çocukluk ve ergenlikte fazla kilo sağlığı etkiler ve tip 2 diyabet, kalp-damar hastalığı gibi çeşitli NCD’lerin daha erken ve daha yüksek riskleriyle ilişkilidir. Çocukluk/ergenlik obezitesi psikososyal sonuçlar doğurabilirr; okuldaki başarıyı ve yaşam kalitesini etkileyebilir. Obezitesi olan çocukların yetişkinlikte de obez olma olasılığı diğer kişilere göre daha yüksektir  ve yetişkinlikte NCD riski artar.

Obezitenin ekonomik etkileri de önemlidir. Önlem alınmazsa, fazla kilo ve obezitenin küresel maliyeti 2030’da yıllık 3 trilyon ABD dolarına, 2060’ta 18 trilyon ABD dolarının üzerine çıkabilir ⁽²⁾.

Son olarak, düşük ve orta gelirli ülkelerde özellikle düşük sosyoekonomik gruplar arasında obezite oranlarının artması, bir zamanlar sadece yüksek gelirli ülkelerle ilişkilendirilen bu sorunun küreselleştiğini gösteriyor.

Birçok düşük ve orta gelirli ülke beslenmenin çifte yükü ile karşı karşıyadır. Bu ülkeler bulaşıcı hastalıklar ve yetersiz beslenme sorunlarıyla uğraşmayı sürdürürken, aynı anda obezite ve fazla kilonun da içinde olduğu NCD riskleri hızla artmaktadır.

Aynı ülke, aynı toplum hatta aynı hane içinde bile yetersiz beslenme ve obezite birlikte görülebilir. Bu ülkelerdeki çocuklar; gebelikten itibaren yetersiz beslenmeye daha açıktır. Aynı zamanda yağ/şeker/tuz oranı yüksek, enerji yoğun ama mikro besin açısından zayıf ve genellikle daha ucuz gıdalara maruz kalırlar. Bu beslenme kalıpları, düşük fiziksel aktivite ile birleştiğinde, çocukluk obezitesinde keskin artışlara yol açarken yetersiz beslenme sorunları da sürer.

Fazla kilo ve obezite ile bunlarla ilişkili NCD’lerin büyük bölümü önlenebilir ve yönetilebilir.
Bireysel düzeyde, risk; yaşam döngüsünün her aşamasında uygulanacak önleyici adımlarla azaltılabilir (önceden gebelik planlamasından başlayarak çocukluğun erken dönemlerine kadar). Örnekler:

• Gebelikte uygun kilo artışı sağlamak
• Doğumdan sonra ilk 6 ay sadece anne sütü, 24 aya kadar (veya daha uzun) emzirmeye devam edilmesi,
• Çocukların, mevcut kilo durumundan bağımsız olarak sağlıklı beslenme, fiziksel aktivite, ve uyku davranışlarını desteklemek
• Ekran süresini sınırlamak
• Şekerli içecekler ve enerji yoğun gıdaları sınırlamak; sağlıklı yeme davranışlarını teşvik etmek
• Sağlıklı yaşam: dengeli beslenme, düzenli fiziksel aktivite, yeterli ve kaliteli uyku; tütün ve alkolden kaçınma; duygusal öz-düzenleme
• Toplam yağ ve şekerden gelen enerjiyi sınırlamak, sebze-meyve, baklagil, tam tahıl ve yağlı tohum tüketimini artırmak
• Düzenli fiziksel aktivite yapmak

Bireylerin diyet ve fiziksel aktivite kalıpları çoğunlukla çevresel ve toplumsal koşulların sonucudur. Obezite bireysel değil toplumsal bir sorumluluktur, önleme yolları için sağlıklı beslenme ve düzenli fiziksel aktivitenin günlük yaşamda en kolay, ulaşılabilir ve karşılanabilir seçenekler olduğu destekleyici ortamların oluşturulmasıyla bulunabilir.

Obezitedeki artışı durdurmak; gıda üretimi, pazarlama ve fiyatlandırma gibi alanları da içeren, sağlığın daha geniş belirleyicilerini (ör. yoksulluğun azaltılması, kentsel planlama) hedef alan çok sektörlü eylemleri gerektirir.

Bu politika ve eylemler şunları içerir:

• Sağlıklı gıda ortamları yaratmaya yönelik yapısal, mali ve düzenleyici adımlar (sağlıklı seçeneklerin bulunması, bunların erişilebilir ve cazip olması)
• Sağlık sektörü, riskleri belirlemek, hastalıkları önlemek, tedavi etmek ve yönetmek için tasarlanmış bir yapıdır. Bu süreçler, bulaşıcı olmayan hastalıklarla mücadele ve birinci basamak sağlık hizmetlerini güçlendirme çalışmalarıyla birlikte ele alınmalıdır.

• İşlenmiş gıdalardaki yağ, şeker ve tuz içeriğini azaltmak
• Sağlıklı ve besleyici seçenekleri herkese erişilebilir ve uygun fiyatlı hâle getirmek
• Şeker, tuz ve yağ oranı yüksek gıdaların özellikle çocuk ve ergenlere yönelik pazarlamasını kısıtlamak
• İşyeri ortamında sağlıklı gıda seçenekleri sunmak ve düzenli fiziksel aktiviteyi desteklemek

Çocukluk çağında fazla kilonun artmaması yönündeki Küresel Beslenme Hedefleri ve 2025’e kadar diyabet ve obezitedeki artışı durdurma hedefi, Dünya Sağlık Asamblesi tarafından onaylanmıştır. Üye ülkeler, beslenmenin çifte yükü sorununa karşı hızlandırılmış küresel eyleme ihtiyaç olduğunu kabul etmiştir.

2022’de düzenlenen 75. Dünya Sağlık Asamblesinde, üyeler obezitenin önlenmesi ve yönetimine yönelik yeni önerileri talep etmiş ve DSÖ Obeziteyi Durdurma Hızlandırma Planını onaylamıştır. O tarihten bu yana Plan; sürdürülebilir değişim için gerekli ivmeyi oluşturmuş, politika önceliklerini netleştirmek için bir platform yaratmış, ülkelerde uygulamayı desteklemiş, etkiyi artırmış ve ulusal/ küresel düzeyde hesap verebilirliği güçlendirmiştir.